Karmy bezzbożowe - dobre czy złe?

Wstęp

Pod pojęciem „zbóż” rozumie się wysuszone nasiona kwitnących roślin jednoliściennych lub dwuliściennych, które dzieli się z kolei na zboża właściwe, trawy i zboża rzekome ( Ryc.1 ). Przykłady zbóż wykorzystywanych w przemyśle spożywczym oraz ich klasyfikację przedstawiono w Tabeli 1. Gluten, białkowa mieszanka glutenin i gliadyn, występuje jedynie w pszenicy, jęczmieniu, życie i pszenżycie; owies sam w sobie nie zawiera glutenu, może jednak dojść do jego zanieczyszczenia pszenicą podczas zbioru lub procesu przetwarzania ¹.

¹ Gluten kukurydziany jest produktem ubocznym przetwarzania kukurydzy, który w niektórych krajach wykorzystuje się jako paszę dla zwierząt. Jego nazwa jest historyczna i może wprowadzać w błąd, ponieważ kukurydza nie zawiera ani gliadyny, ani gluteniny.

Gluten można znaleźć także w niektórych przetworzonych sosach, lekach i suplementach diety oraz w przetworzonym mięsie 1. Rozważając zastosowanie diety bezzbożowej u zwierząt towarzyszących warto mieć na uwadze omówioną wyżej terminologię i podstawowe informacje, ponieważ osobom deklarującym chęć wprowadzenia takiego sposobu żywienia u swojego psa czy kota może w rzeczywistości chodzić o wyeliminowanie z ich diety glutenu lub tylko konkretnych rodzajów zbóż, bez jednoczesnego wykluczania pozostałych. Zwłaszcza w przypadku psów, wielu opiekunów skłania się ku całkowitemu odejściu od karm zawierających zboża właściwe (tj. kukurydzę, ryż, pszenicę). Są jednak opiekunowie akceptujący niektóre lub wszystkie trawy, a spora ich liczba preferuje włączenie zbóż rzekomych do diety swoich zwierząt. Upewnienie się, że cały zespół lecznicy oraz opiekun zwierzęcia jednakowo definiują karmy „bezzbożowe” pozwoli uniknąć ewentualnych nieporozumień w przyszłości i zwiększy prawdopodobieństwo udzielenia rekomendacji żywieniowej, z którą właściciel psa czy kota będzie czuł się komfortowo. ( Ryc. 2 ).

Karmy bezzbożowe dla psów i kotów zyskują w ostatnich latach na popularności. Przykładowo, w Stanach Zjednoczonych w roku 2015 2 ich sprzedaż wyniosła 29% całkowitej wielkości sprzedaży karm dla zwierząt domowych, a w roku 2016 produkty bezzbożowe stanowiły 19% wszystkich zakupionych na tamtejszym rynku karm dla psów oraz 15% karm dla kotów 3. Istnieje wiele powiązanych ze sobą powodów panującego obecnie trendu, a jednym z nich jest chęć powrotu do tzw. „naturalnego” sposobu żywienia zwierząt (mającego odzwierciedlać dietę dzikich zwierząt), ograniczenia zmian poziomu glukozy we krwi, pojawiającego się po spożyciu pokarmu o wysokiej zawartości węglowodanów, przekonanie o lepszej strawności i jakości takiej diety oraz chęć zapobiegania alergiom pokarmowym. W niniejszym artykule omawiamy obecny stan wiedzy na temat spożycia zbóż przez psy i koty w kontekście wymienionych wyżej zagadnień.

Dieta tzw. "naturalna"

Pod pojęciem tzw. diety „naturalnej” rozumie się pokarm, jaki byłby dostępny zwierzęciu danego gatunku, gdyby żyło w stanie dzikim. W przypadku psów domowych sprowadza się to na ogół do chęci żywienia w sposób charakterystyczny dla wilków, natomiast w przypadku kotów domowych, punktem odniesienia miałyby być żbiki. W miesiącach zimowych wilki szare zabijają i zjadają duże ssaki kopytne co 2-3 dni, jednak często spotykają się z wahaniami dostępności pokarmu 4. Po zabiciu ofiary, wilcza wataha zjada natychmiast jej narządy wewnętrzne, a w dalszej kolejności duże mięśnie szkieletowe. W ciągu następnych 48 godzin zjadane są kości, ścięgna, chrząstki i skóra, a takie narządy, jak żwacz i najtwardsze kości są pozostawiane. W miesiącach letnich dieta wilków staje się bardziej zróżnicowana i znajdują się w niej gryzonie, ptaki, bezkręgowce oraz materiał roślinny. Jeśli chodzi o makroskładniki, wilki czerpią energię metaboliczną (EM) w 54% z białek, w 45% z tłuszczów oraz w 1% z węglowodanów, podczas gdy psy domowe preferują karmy suche lub mokre dostarczające 30% EM z białek, 63% z tłuszczów i 7% z węglowodanów ( Tabela 2 ) 5.

Z kolei żbik poluje głównie na króliki i gryzonie, pozostałą część diety uzupełniając gatunkami owadożernymi, gadami, ptakami i stawonogami, w zależności od ich dostępności w środowisku. Wolnożyjące koty domowe żywią się ssakami (78%), ptakami (16%), gadami i płazami (3,7%) oraz bezkręgowcami (1,2%), a ich preferencje żywieniowe również zależą od stopnia dostępności zdobyczy 6. W przypadku wolnożyjących kotów domowych, 52% ich dziennego zapotrzebowania na energię metaboliczną pokrywają białka, 46% tłuszcze, a tylko 2% węglowodany ( Tabela 2 ) 6. U kotów domowych, którym oferowano różnorodne karmy suche i mokre, preferowany rozkład makroskładników przedstawiał się następująco: 52% energii metabolicznej z białek, 36% z tłuszczów i 12% z węglowodanów ( Tabela 2 ) 7. Karmy bezzbożowe dla kotów zawierają mniej węglowodanów niż produkty zawierające zboża [22.4 ± 5.6%EM vs 30.1 ± 7.7%EM; obliczone na podstawie współczynnika energetycznego 3,5 Kcal / g; P <0,001]. 8. Podobne dane dotyczące karm dla psów nie są jeszcze dostępne.

Poza zamiarem upodobnienia diety zwierzęcia do występującego na wolności sposobu odżywiania, typowego dla danego gatunku, zwolennicy karm bezzbożowych twierdzą, że są one odpowiednie dla psów i kotów, ponieważ są to zwierzęta drapieżne. Wilki zaliczane są do mięsożerców względnych ze względu na swoją zdolność do korzystania z wielu różnych zasobów pokarmowych, z których większość stanowi upolowana samodzielnie zdobycz. Ich kły i siekacze służą do chwytania i przytrzymania ofiary oraz do rozszarpywania skóry i mięśni. Z kolei łamacze (tj. czwarty górny przedtrzonowiec i dolny pierwszy trzonowiec) wyposażone są w dwie powierzchnie tnące przystosowane do cięcia mięsa i łamania kości. Uzębienie psów jest bardzo podobne i chociaż niektórzy uznają je w związku z tym za zwierzęta mięsożerne, według amerykańskiej Krajowej Rady ds. Badań Naukowych (National Research Council. NRC) psy należy sklasyfikować jako zwierzęta wszystkożerne 9. Taką klasyfikację uzasadniać mają dane pozyskane podczas opracowania sekwencji całego genomu psa, które wskazują, że trzy geny odgrywające kluczową rolę w trawieniu skrobi (AMY2B, MGAM i SGLT1) stały się celem selekcji w procesie udomowienia psa 10. Po zakończeniu procesu udomowienia psa, nadal istniała selekcja w tym kierunku, wpływając na liczbę kopii genu AMY2B u poszczególnych typów i ras psów w zależności od średniego poziomu spożycia skrobi 11.

Koty uważa się za mięsożerców bezwzględnych, ponieważ część niezbędnych im składników odżywczych mogą pozyskać wyłącznie z tkanek zwierzęcych (6). W jednym z badań wykazano, że geny zaangażowane w procesy neuronalne (związane m.in. z behawioralnymi i kontekstualnymi wskazówkami nagrody) różnią się u kota domowego (Felis catus) oraz żbika europejskiego i afrykańskiego (Felis silvestris silvestris i Felis silvestris lybica); sugeruje to, że główną siłą napędową pierwszych zmian, jakie dokonały się w genomie kota domowego była selekcja pod kątem uległości w stosunku do człowieka (12). Według autorów, umiarkowany efekt genetyczny procesu udomowienia kota uwidoczniony w ich badaniach jest skutkiem niedawnego odejścia od regularnego krzyżowania się ze żbikami, stosunkowo krótkiego czasu koegzystencji z człowiekiem oraz braku wyraźnych różnic morfologicznych i behawioralnych pomiędzy kotem domowym a żbikiem. Krótko mówiąc, nie ma obecnie dowodów genetycznych świadczących o różnicach w sposobie odżywiania pomiędzy kotami domowymi a żbikami, istnieją jednak niewielkie różnice w zakresie preferowanych makroskładników pomiędzy kotami domowymi a wolno żyjącymi kotami zdziczałymi, o czym mowa powyżej.

Węglowodany, poziom glukozy we krwi i strawność diety

Innym dość częstym powodem stosowania diet bezzbożowych jest chęć ograniczenia podaży węglowodanów, których nadmierne spożycie może skutkować wahaniami poziomu glukozy we krwi. Chociaż u psów nie występuje α-amylaza ślinowa (enzym inicjujący rozkład węglowodanów na oligosacharydy) to ich organizm wytwarza enzymy trawienne i metaboliczne podobne do tych, które obecne są u gatunków wszystkożernych, w tym u ludzi. Z kolei u kotów istnieje szereg różnic dotyczących zdolności trawienia, wchłaniania i metabolizowania skrobi i cukrów. Szczegóły tych przystosowań metabolicznych wykraczają poza zakres niniejszej dyskusji, ale niedawno dokonano ich weryfikacji 13.

Pomimo ograniczonej ilości enzymów odpowiedzialnych za rozkład węglowodanów, koty są w stanie efektywnie trawić i wykorzystywać te składniki odżywcze. Badanie oceniające węglowodany pochodzące z sześciu różnych źródeł wykazało, że poziom strawności skrobi u kotów był podobny jak u szczurów i psów 14. Chociaż koty potrafią trawić węglowodany, to wciąż toczą się dyskusje wokół długoterminowego wpływu diet wysokowęglowodanowych na rozwój otyłości i cukrzycy u zwierząt tego gatunku. Obecnie nie ma dowodów potwierdzających, że zawartość węglowodanów w diecie mogłaby mieć bezpośredni wpływ na ryzyko rozwoju otyłości u kotów. Wręcz przeciwnie, badania wykazały, że u kotów na diecie wysokotłuszczowej lub wysokobiałkowej dochodzi do większego przyrostu tkanki tłuszczowej i spożycia większej ilość kalorii w porównaniu do diety wysokowęglowodanowej 15. Niektóre badania sugerują jednak, że dieta o obniżonej zawartości węglowodanów lepiej reguluje stężenie glukozy we krwi u kotów z cukrzycą 16 oraz może zmniejszać poposiłkowe stężenie insuliny i glukozy we krwi kotów zdrowych 15. Nie jest jasne, czy długotrwałe stosowanie diet wysokowęglowodanowych przyczynia się do rozwoju cukrzycy u kotów.  

Rozważając wpływ węglowodanów na poziom cukru we krwi, należy wziąć też pod uwagę rodzaje węglowodanów występujących w danej diecie. Zarówno u psów, jak i kotów źródła węglowodanów o wyższym stężeniu włókna pokarmowego (skrobi odpornej na trawienie) i białka dają zwykle niższą odpowiedź glikemiczną 14, 17. Przykładowo, kukurydza i ryż browarniany powodują większy wzrost stężenia glukozy i insuliny w organizmie kotów niż takie surowce, jak groch czy soczewica 14, szatem diety o podobnej zawartości węglowodanów mogą inaczej wpływać na przebieg procesów metabolicznych.  

Alergie Pokarmowe

Karmy bezzbożowe dla psów i kotów wybierane są także w celu zapobiegania alergiom pokarmowym. Alergię pokarmową definiuje się jako powtarzalną niepożądaną reakcję na spożyty pokarm, powstającą wskutek swoistej odpowiedzi immunologicznej 18. Odpowiedź ta może być natychmiastowa (IgE-zależna), opóźniona (IgE-niezależna) lub mieszana 18. U ludzi, alergeny pokarmowe to rozpuszczalne w wodzie glikoproteiny o masie cząsteczkowej od 10 do 70 kD; dzieli się je na alergeny główne klasy 1 i/lub alergeny klasy 2, które wchodzą ze sobą w reakcje krzyżowe 18. Reakcje krzyżowe mogą być częstsze w obrębie blisko spokrewnionych gatunkowo źródeł; na przykład u ludzi ryzyko wystąpienia krzyżowej reakcji alergicznej na różne gatunki skorupiaków wynosi 75%, ale w przypadku roślin strączkowych zaledwie 5%, natomiast w przypadku zbóż 25% 18. Nie zweryfikowano jak dotąd kategorii alergenów wchodzących w reakcje krzyżowe u psów i kotów, chociaż w przypadku psów nie wydaje się, aby istniała taka zależność pomiędzy wołowiną i nabiałem oraz soją i pszenicą, natomiast może ona dotyczyć kurczaka i jaj 19. Z tego względu zaleca się przeprowadzenie testu prowokacji z konkretnymi pokarmami w celu ustalenia, który z nich faktycznie wywołuje reakcję alergiczną. Natomiast wykluczenie wszystkich składników należących do jednej grupy bez przeprowadzenia uprzednio takiej próby może niepotrzebnie ograniczać potencjalne opcje dietetyczne.

W przeciwieństwie do alergii pokarmowej, nietolerancja pokarmowa obejmuje reakcje organizmu bez udziału układu immunologicznego, które także powtarzają się przy każdorazowym spożyciu danego składnika (18). Klasycznym przykładem takiej reakcji jest nietolerancja laktozy, wywołana niedoborem enzymu laktazy, skutkuje niezdolnością do prawidłowego trawienia pokarmów zawierających laktozę i powoduje dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Należy mieć na uwadze, że rozróżnienie pomiędzy faktyczną alergią a nietolerancją pokarmową u zwierząt towarzyszących może być trudne, dlatego bardziej wskazane jest posługiwanie się pojęciem „niepożądanej reakcji na pokarm”. U psów najczęstszymi surowcami wywołującymi niepożądane reakcje są wołowina, nabiał, drób, pszenica i jaja [Ryc. 3]; w przypadku kotów są to z kolei wołowina, nabiał, ryby, jagnięcina, drób i pszenica [Ryc. 4]. Jak podkreślają autorzy jednego z artykułów (24), należy pamiętać, że dane te nie odzwierciedlają rzeczywistej częstości występowania alergii pokarmowych w populacji kotów i psów, ponieważ badanych zwierząt nie poddano próbom prowokacji z wykorzystaniem wszystkich możliwych alergenów pokarmowych, a szczegóły protokołów wykonanych prób są często niejasne. Jednak z danych tych można wyciągnąć wniosek, że większość alergenów pokarmowych u psów i kotów to surowce pochodzenia zwierzęcego, nie roślinnego. Ponadto, prawdopodobieństwo rozwoju alergii wzrasta wraz z ekspozycją na dany alergen, dlatego możliwe, że jeśli wykluczymy z diety zwierzęcia surowce potencjalnie uczulające je w danym momencie, z biegiem czasu uczuli się ono na inny powszechnie występujący alergen.

W jednym z badań porównano składy zbożowych i bezzbożowych suchych karm dla kotów dostępnych w Stanach Zjednoczonych (8). Do najpowszechniej stosowanych surowców pochodzenia zwierzęcego w karmach zawierających zboże należy drób, a w następnej kolejności ryby oraz jaja. W karmach bezzbożowych drób i ryby występują na ogół w równych proporcjach, a trzecim głównym surowcem pochodzenia zwierzęcego w większości z nich są jaja [Ryc. 5]. Jeśli chodzi o surowce pochodzenia roślinnego, w karmach zbożowych najczęściej są to ryż, siemię lniane, żurawina, owies, marchew, buraki, groch, jęczmień i czarna borówka, natomiast karmy bezzbożowe zawierają na ogół groch, żurawinę, ziemniaki, marchew, czarną borówkę, siemię lniane, bataty, tapiokę/maniok oraz jabłka [Ryc. 5]. Informacje te wskazują, że oba rodzaje karm rzadziej zawierają niektóre z najczęstszych alergenów pokarmowych u kotów, w tym wołowinę, nabiał, jagnięcinę i kukurydzę [Ryc. 5], jednak w ich składzie znaleźć można na ogół ryby i drób, uważane odpowiednio za trzeci i piąty składnik najczęściej wiązany z niepożądanymi reakcjami na pokarm u kotów. Zasadniczo oznacza to, że aby zmienić potencjał alergizujący danej diety nie wystarczy po prostu przejść na karmę bezzbożową.

Karmy bezzbożowe stosowane są przez opiekunów w przypadku alergii pokarmowych, ale też ze względu na chęć wyeliminowania z diety psów i kotów samego glutenu. W populacji ludzi, 1% cierpi na celiakię, czyli wielonarządową chorobę o podłożu autoimmunologicznym wywoływaną spożyciem glutenu (1). W literaturze opisywana jest także tzw. nieceliakalna nadwrażliwość na gluten. Jest to wariant nietolerancji pokarmowej diagnozowany u pacjentów zgłaszających zmniejszenie nasilenia objawów po zastosowaniu diety bezglutenowej, u których wykluczono uprzednio celiakię i alergię na pszenicę. Jak dotąd nie ustalono jednak czy nieceliakalną nadwrażliwość na gluten można uznać za osobną jednostkę chorobową (1). Niektórzy opiekunowie przestrzegający u siebie diety bezglutenowej decydują się na wykluczenie glutenu również z diety swoich zwierząt, aby zmniejszyć ryzyko własnego kontaktu z tym składnikiem. Jeśli chodzi o psy, choroby związane z nietolerancją glutenu opisywane były jak dotąd tylko u seterów irlandzkich (enteropatia glutenozależna) (26) (choroba u tej rasy została jednak w dużej mierze wyeliminowana) oraz u border terierów (glutenozależny zespół skurczów epileptoidalnych) (27). W przypadku zwierząt dotkniętych chorobą, pomocne będzie przejście na dietę bezglutenową, która niekoniecznie musi być całkowicie pozbawiona zbóż. U kotów nie opisano jeszcze przypadków chorób wywoływanych nietolerancją glutenu.

Diety bezzbożowe i kardiomiopatia rozstrzeniowa

W ostatnim czasie odnotowuje się przypadki kardiomiopatii rozstrzeniowej u psów otrzymujących znaczne ilości surowców wykorzystywanych w karmach bezzbożowych (groch, ziemniaki, soczewica i nasiona innych roślin strączkowych) (28). Chociaż niektóre rasy obarczone są większym ryzykiem wystąpienia tej choroby, ze zgłoszeń napływających do Amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków wynika, że kardiomiopatia rozstrzeniowa stwierdzana bywa również u ras na ogół z nią nie kojarzonych, a żywionych karmami bezzbożowymi.

U połowy zdiagnozowanych przypadków występowało niskie stężenie tauryny we krwi, a jej niedobór jest znaną przyczyną kardiomiopatii rozstrzeniowej. Organizm psów potrafi samodzielnie wytwarzać taurynę i na ogół nie musi jej otrzymywać z pokarmem, jednak u niektórych osobników lub ras synteza ta może nie być wystarczająca. Możliwe, że określone surowce podawanych psom karm zawierają składniki zmniejszające biodostępność tauryny lub innej/innych substancji odżywczych, co należy poddać jednak dalszej ocenie. Na tę chwilę trudno jest wyciągnąć jakiekolwiek wnioski dotyczące związku pomiędzy dietami bezzbożowymi a rozwojem kardiomiopatii rozstrzeniowej, ponieważ liczba zgłoszonych do tej pory przypadków stanowi niewielki odsetek wszystkich psów karmionych w ten sposób. Zagadnienie to wymaga w związku z tym dalszych badań.

Czy diety bezzbożowe są zatem dobre czy złe?

Koty i psy są zdolne do trawienia i metabolizowania węglowodanów, w tym zbóż. Co do zasady, wdrożenie diety bezzbożowej u obydwu gatunków nie jest problematyczne samo w sobie, brak jednak konkretnych danych sugerujących, że rzeczywiście jest to bardziej optymalny sposób żywienia. Chociaż całkowita zawartość węglowodanów w suchych karmach bezzbożowych dla kotów może być niższa niż w karmach zawierających zboża, obydwa rodzaje diet nie są całkowicie pozbawione węglowodanów, a ich skład może nie odzwierciedlać profilu makroskładników preferowanych zwykle przez koty i psy domowe. Co ważne, dieta o niskiej zawartości węglowodanów z natury musi być bogatsza w białko i tłuszcze, co może nie być wskazane w przypadku zwierząt cierpiących z powodu określonych schorzeń, w tym przewlekłej niewydolności nerek i zaburzeń wymagających stosowania diety niskotłuszczowej. Samo przejście na dietę bezzbożową nie musi sprzyjać zmniejszeniu nasilenia objawów u zwierząt faktycznie cierpiących z powodu niepożądanych reakcji na pokarm, ponieważ za reakcje te odpowiadają na ogół surowce pochodzenia zwierzęcego; co więcej dwa z surowców najczęściej wiązanych z niepożądanymi reakcjami występują w wielu suchych karmach bezzbożowych dla kotów. Nie ma dowodów na występowanie reakcji krzyżowych na wszystkie rodzaje zbóż u psów i kotów, jeśli niepożądaną reakcję wywołuje u nich tylko jeden konkretny gatunek zboża – reakcje krzyżowe występują prawdopodobnie tylko u 25% dotkniętych analogicznym schorzeniem ludzi.

Wnioski

Najważniejsze jest to, że jeśli psu lub kotu służy dobrze skomponowana dieta bezzbożowa, nie ma przeciwwskazań do kontynuowania takiego sposobu żywienia, chociaż warto mieć na uwadze wspomniane wyżej uwagi dotyczące kardiomiopatii rozstrzeniowej. Jeśli jednak zwierzę przestawiane jest na dietę bezzbożową ze względu na chęć karmienia go w sposób „naturalny”, unikania wahań poziomu glukozy we krwi, poprawy ogólnej strawności pokarmu lub zapobiegania alergiom pokarmowym, za pozytywne efekty nie musi w rzeczywistości odpowiadać samo odejście od stosowania zbóż.